Een zondebok in je team

Wat is een zondebok? En waarom is hij zo nuttig?

Het woord zondebok is het meest bekend in zijn figuurlijke betekenis van de onschuldige die voor andermans problemen opdraait. Of zoals Leviticus zei: het was de bok bij de oude Israëlieten die de woestijn werd ingejaagd, nadat hij met al de ongerechtigheden van het volk werd beladen. 

Allemaal goed en wel, maar wat heeft die Israëlitische bok te maken met groepsontwikkeling? Op welke manier vind je deze bok terug in teams, organisaties, ...? We stellen vast dat als er sprake is van een (sociaal of economisch) onveilig klimaat, een gebrek aan vertrouwen of problemen waarmee de organisatie te kampen heeft er een spanning ontstaat binnen het team. Om deze spanning te kanaliseren en de aandacht af te leiden van de eigen problemen kan binnen een team het mechanisme van de zondebok ontstaan: mensen gaan op zoek naar een persoon (of groep) aan wie ze de schuld kunnen geven. Ze richten al hun energie op het verzamelen van voorbeelden, feiten en bewijzen waaruit blijkt dat de persoon onbetrouwbaar is, verkeerde besluiten heeft genomen, dingen heeft verdoezeld. In het team lijkt een sfeer van gemeenschappelijkheid te ontstaan dat als 'veilig' wordt ervaren. Maar hoe veilig is het werkelijk?  

Het elimineren van de zondebok, de oplossing die geen oplossing is

Het gebeurt maar al te vaak dat de zondebok de organisatie verlaat door ontslag of langdurige afwezigheid ten gevolge van de negatieve spiraal waarin die terecht is gekomen. De druk lijkt van de ketel, maar niets is minder waar. Op het moment de zondebok verdwijnt, komen de werkelijke problemen weer aan de oppervlakte. De groep heeft immers de eigenlijke spanning niet opgelost. Tegelijkertijd heeft dit een rechtstreeks gevolg op het veiligheidsgevoel van de groep die achterblijft: wie zal de volgende zondebok zijn? 

De zondebok, een creatie van de groep

De zondebok is geen op zichzelf staand gegeven. Het is een rol die je wordt toebedeeld en bekrachtigd in de interacties binnen het team. Zoals hierboven reeds benoemd, verdoezelt de zondebok vaak onderliggende problemen. Merk je met andere woorden dat binnen je team dit mechanisme zich heeft geïnstalleerd en dat er één iemand verantwoordelijk is voor alles wat misloopt, heb je als team een opdracht! Het is een signaal dat een team ondersteuning nodig heeft om te leren omgaan met de problemen die er zijn, het gebrek aan veiligheid en vertrouwen. 

Kijk naar het team waarbinnen je functioneert als lid of leidinggevende:

• Hebben sommige leden binnen het team meer (informele) macht dan anderen en welke impact heeft dat op de beslissingen die worden genomen?
• Zijn er teamleden of leidinggevenden die de schuld krijgen van alles wat misloopt in het team of de organisatie?
• Is er sprake van vertrouwen in het team: zijn de leden oprecht, betrouwbaar, capabel en zorgzaam ten aanzien van elkaar en zichzelf?
• In hoeverre is er waardering binnen het team voor de geleverde prestaties? 
• Is er in de samenwerking binnen het team sprake van gelijkwaardigheid en een gedeelde verantwoordelijkheid?

Sarah De Backer

Bronnen: Hanneke Westerop | René Girards | Jitske Kramer