Ik voel het, dus het is waar
Eén van de meest fascinerende eigenschappen van emoties is de waan van zekerheid die ze werpen op ervaringen. Het gevoel dat, hoe je de dingen op dat moment ziet, ook werkelijk is hoe de dingen zijn.
Neem de volgende situatie: Kris heeft een maand gezwoegd om zijn project af te krijgen. In de plaats van een appreciatie voor het goede werk krijgt hij van zijn baas een opmerking over één klein detail. Hij zegt niets, zijn maag krimpt ineen, zijn hart slaat sneller, zijn mond wordt droog. De eerste gedachte die in zijn hoofd opkomt, is 'het is ook nooit goed voor haar, wat ik ook doe.' Die gedachte bevat geen twijfel. De kwaadheid groeit, herinneringen komen boven van al die andere keren dat ze opmerkingen had op zijn werk. Dit leidt tot het idee dat zij een probleem heeft met hem als persoon. Ook deze conclusie wordt bekrachtigd door de emotie. Andere onaangename interacties met haar komen op zijn netvlies. Hij begint deze interacties te vergelijken met hoe zij omgaat met zijn collega's. De trein gaat verder en uiteindelijk komt de finale gedachte 'het is genoeg geweest, hier blijf ik niet langer, ik ga naar waar ik wel geapprecieerd word!' Dit laatste voelt aan als een doordachte en onoverkomelijke conclusie. De mogelijkheid dat het allemaal ook anders kan zijn – bvb. dat zijn baas net een slapeloze nacht achter de rug heeft, of herinneringen aan al die keren dat ze wel lovend was over zijn werk – komt niet in hem op.
Scherp en blind tegelijkertijd
Redeneringen, in aanwezigheid van sterke emotie – let op, dit gaat niet over de uiting ervan, maar over de greep op het denken en kan dus ook een quasi onmerkbare kille emotie zijn – lijken zowel het denken aan te scherpen als een filter te zetten. De filter komt op alles dat de ervaring, gekoppeld aan de emotie, zou kunnen tegenspreken. De rest van het denken is juist helder, redeneren gaat snel, nieuwe verbanden dienen zich aan, en je weet wat je te doen staat. Vragen als 'Is dat zo?', 'Zou het ook anders kunnen?' of 'Is er iets dat ik gemist heb?' lijken even niet te bestaan. Dat is evenzeer het geval bij positieve als negatieve emoties: wanneer mensen opluchting, dankbaarheid of aanvaarding voelen omdat ze gehoord worden in hun noden zijn mogelijke negatieve ervaringen uit dezelfde context niet aanwezig. Kansen worden gezien, nieuwe mogelijkheden ontdekt en de drive om te handelen vergroot.
Als een gids
Je zou emoties kunnen vergelijken met een gids die jou begeleidt in een nieuwe stad of land. De gids bepaalt de af te leggen weg, zowel de plekken die bezocht worden als de handelingen die daar gesteld worden. Zij geeft adviserende input (hoe zaken aan te pakken), toont waar te kijken en wat te zien. Wat zij niet toont, dat zie je niet, alsof het er niet is. Ze geeft belangrijke informatie mee over de omgeving en geeft structuur aan de dingen die je onderweg meemaakt en ziet aan de hand van feiten, verhalen, herinneringen. De gids geeft ook richtlijnen voor de toekomst en mogelijke scenario's. Zij is op dat moment jouw enige bron van informatie en degene die voor jou zorgt in een ongekende situatie. Je vertrouwt je gids op haar woord.
Verzachting na de storm
Ook interessant is dat het gevoel van zekerheid (over de ervaring die gepaard gaat met een emotie) meestal na enige tijd ook weer afneemt. Heel vaak is dat al de volgende ochtend wanneer het lichaam tot rust is gekomen. Soms duurt het dagen, soms verschillende maanden of langer. Tijd kan dit doen, maar ook gebeurtenissen die zo duidelijk tegen de kerngedachte, gekoppeld aan de emotie, ingaan dat de deur naar andere perspectieven opengaat. Bijvoorbeeld, wanneer Kris de volgende dag toekomt op zijn werk en hartelijk begroet wordt door zijn baas met 'Sorry Kris, mijn aandacht was gisteren ergens anders, maar wat een fantastisch werk heb jij verricht!' Het moment dat de emotie aan kracht verliest, worden andere herinneringen en gedachten terug zichtbaar. Het gevoel van ontegensprekelijke samenhang verzwakt, er komt terug ruimte voor een vraagteken of een 'maar.'
De gids volgen of de emotie gidsen?
Als emoties een selectie maken van je ervaringen en herinneringen en onderzoek uitsluiten, is dit dan wel de gids om te volgen? Wachten we beter tot de emotie afzwakt of verdwijnt vooraleer stappen te zetten? Wat dan met datgene dat de emotie jou toont? Noch je emoties blindelings volgen, noch ze wegcijferen zijn erg zinvol. Een tussenweg is mogelijk door emoties als fenomeen beter te begrijpen. Als je weet dat emoties onderzoek uitsluiten én je slaagt er in vast te stellen dat emotie in het spel is, kan je de kritische vragen bewust en actief binnenbrengen. De moeilijkste stap hierbij is erkennen dat je redenering begeleid wordt door emotie. Wanneer je de aanwezigheid van emotie vaststelt, zal de hevigheid en greep ervan al verminderen. Daarna heb je verschillende mogelijkheden: je kunt erover spreken als een element in de waarneming, achterhalen welke overtuiging of idee er achter zit, zoeken naar andere emoties die er aan verbonden zijn, … Er kan, met andere woorden, een onderzoek beginnen. Maar, gemakkelijk is het niet. De emotie zegt je immers dat er geen onderzoek nodig is. Wanneer emoties een impact hebben op je leven kan het dan ook zinvol zijn dat iemand je daarbij helpt. Een externe persoon, zoals een coach, met inzicht in wat emoties doen, is beter in staat de vraag 'is dat zo ?' te stellen. Ze deelt de emotie niet en ziet beter waar feiten ontbreken om tot conclusies te komen.
Marianne Keppens - En Route
